Kürt Şairi Cegerxwin

•  1903Mardin/Gercüş/Hesar
• 1984 İsveç ‘Qamışlo’

Asıl adı Şêxmus Hesen olan Cegerxwin, 1903 yılında Mardin’in Gercüş ilçesine bağlı Hesar köyünde dünyaya geldi. Daha çocukken baba ve annesini kaybeden Cegerxwin, ablasının yanına yerleşir. Fakir olduklarından Cegerxwin’e bakamayan ablası ve eniştesi, bu nedenle onu ağa ve şeyhlerin yanına ırgat olarak verirler. Cegerxwin, ablasının yanında kaldığı yıllarda birçok ağa veya şeyhin hizmetinde çoban olarak çalışır; tarlalarını sürer; çifte çubuğa koşar.

1. Dünya Savaşı’nın açlık ve yoksulluk yıllarında yaşanan göç kervanlarına katılarak eniştesi ve ablası ile birlikte Suriye’nin Amud ilçesine geçen Cegerxwin, burada da ağa ve şeyhlerin yanında ırgat olarak çalışmaktan kurtulamaz. Ailesinin fakirliği, ona ırgat olarak çalışmasından başka yol bırakmaz. Ancak Cegerxwin okumaya da heveslidir. Medreselerde eğitim gören genç feqilere (Medrese öğrencisi) özenir. Daha Türkiye’deyken genç feqilerin yardımıyla okuma yazmayı söken Cegerxwin, Amud’da da arada kaçarak, medreselere gider. İlk çocukluk yıllarından sonra ise, ağa veya şeyhlerin emrinde çalışmaktan vazgeçerek kendi olanaklarıyla medrese eğitimi almaya başlar. Medreselere kabul edilmek için birçok köy dolaşır. Zoru başarır ve medreselerde eğitime başlamasından 9-10 yıl sonra icazet (diploma) alarak, Suriye’nin Qamışlo ilçesinin Hasdajor köyünde ilk meleliğine (molla–imam) başlar.

Cegerxwin’in yaşamındaki ciddi değişimler, icazet almasından sonra başlar. Bu dönemde İran ve Irak’taki Kürt köyleri başta olmak üzere birçok bölgeyi dolaşır. 1925 yılında yaşanan Şeyh Sait Ayaklanması’nın bastırılmasından sonra Suriye’ye geçen Kürt aydınlarıyla da tanışan Cegerxwin, bu aydınların 1927 yılında kurduğu Hoybun (Xoybûn) adlı örgüte katılır. Aynı yıllarda Cegerxwin, Celadet ve Kamuran Bedirxan kardeşlerin çıkardığı Hawar (Çağrı) dergisinin yayın ve dağıtım çalışmalarına da katılır. Cegerxwin’in birçok şiiri bu dergide yayınlanır. Şiirlerinin Hawar’da yayınlanmasından sonra Cegerxwin, artık geniş bir kesim tarafından tanınmaya başlar.

Cegerxwin’in 1947 yılında yayınlanan ilk kitabı Cim û Gulperî’den bu yana 8 divanı yayınlanmıştır. Her bir divanı Avrupa, Suriye, Türkiye, Lübnan ve Irak’ta onlarca baskı yapan Cegerxwin’in Kürt dili, tarihi ve folkloru üzerine yayınlanmış kitapları da vardır.

Hawar’la birlikte yoksul Kürtlere okuma yazma öğretmeyi, onları medrese eğitiminden farklı olarak dönemine göre nispeten modern tekniklerle eğitmeyi amaçlayan Cegerxwin, bu nedenle meleliği sürdürmez. Zaten meleliğin kendi kişiliğine uygun olmadığını da bilmektedir. Bir müddet geçim sıkıntısı nedeniyle bu işi yapsa da, asıl işinin ezilenleri ağa ve şeyhler başta olmak üzere tüm egemenlere karşı aydınlatmak olduğunun bilincine varır. Bu amaçla Kürt çocuklarının devam ettiği ve medreselere nazaran daha modern eğitim veren bir okul açar. Cegerxwin’in okulu, Suriye’yi denetimlerinde tutan Fransızlar tarafından kapatılır. Ancak meleliği bırakan Cegerxwin, eğitim ve  aydınlatma çalışmalarından vazgeçmez. 1917 Devrimi’nin etkisi ile ezilenlerin yüzünü ‘Doğu’ya dönmesi gerektiğine inanan Cegerxwin, uzun yıllar Suriyeli komünistlerle birlikte çalışır. Bu yıllarda sol düşüncesini pekiştiren, Marksizmle tanışan Cegerxwin, kurtuluşun sosyalizmde olduğuna inanmaya başlar. Sosyalizme olan inancını ifade eden onlarca şiirin de yazarı olan Cegerxwin, 1958 devriminden sonra Bağdat yönetiminin çağrısı üzerine Irak’a geçerek Bağdat Üniversitesi’nde Kürtçe’nin Kurmanci lehçesi ile dersler vermeye başlar. Ancak Irak devriminin lideri Ebdulkerim Qasım’ın Arap milliyetçileri ile işbirliğini Kürtlere yeğlemesi üzerine Cegerxwin, Irak Kürdistanı bölgesine geçmek zorunda kalır; ilk fırsatta ise Suriye’ye geri döner.

Meleliği bıraktıktan sonra Suriye’de birçok Kürt kurumunu bizzat kuran ya da kurulmasına öncülük eden Cegerxwin, 1979 yılında, 76 yaşında iken Avrupa’ya geçerek İsveç’e yerleşmek zorunda kalır. 1984 yılında bu ülkede yaşamını yitiren ve on binlerin katıldığı bir cenaze töreni ile Suriye’de toprağa verilen Cegerxwin’in mezarı, Qamışlo ilçesindeki evinin bahçesindedir.

Yazdığı binlerce sevda ve özgürlük şiirleriyle modern Kürt şiirinin öncüsü olan Cegerxwin’in anıları yurtdışında APEC yayınları tarafından ‘Jînenîgariya Min’ adıyla yayınlandı. Cegerxwîn’in anılarını ise Türkiye’de Evrensel Yayınları “Hayat Hikâyem”  adı ile Türkçeleştirerek yayınladı.

Fehim Işık